દાવાનળ ટાળવાનો અકસીર ઉપાય

ક્યારેક હઠીલી સમસ્યા જ એના ઉકેલનું કારણ બને છે. હિમાલયનાં જંગલોમાં પાઈન વૃક્ષ અર્થાત્ ચીડ તરીકે ઓળખાતાં ઝાડ પરથી ખરી પડતાં જ્વલનશીલ પાંદડાં વ્યાપક દાવાનળ સર્જે છે. હવે આવા દાવાનળનું કારણ જ નિર્મૂળ કરવા એક એન્જિનિયર-ટેક્નોક્રેટે સોય જેવાં પાંદડાંમાંથી અવનવી ચીજ બનાવવાની ટેક્નિક ડેવલપ કરી છે.

- સમીર પાલેજા (મુંબઈ)

દુર્ગંધ, રોગચાળો કે પ્રદૂષણ પેદા કરતો શહેરી કચરો સ્લો કિલર હોય છે અર્થાત્ એના સતત સંપર્કમાં રહેનારી વ્યક્તિનું સ્વાસ્થ્ય બગાડીને ધીરે ધીરે એને મારે છે. જો કે ઓછી વસતિવાળા વનપ્રદેશમાં કુદરતી રીતે પેદા થતો અમુક કચરો એવો પણ છે, જે વન્યજીવો અને ગામડાંના લોકો માટે સાઈલન્ટ કિલર સાબિત થાય છે.

અહીં વાત કરીએ છીએ હિમાચલ પ્રદેશ અને ઉત્તરાખંડનાં જંગલોમાં થતાં પાઈન (ચીડ) વૃક્ષોની. આમ તો પાઈન ઉપયોગી વૃક્ષ છે, કેમ કે એના થડમાંથી રેઝિન ઝરે છે, જેનું ઔદ્યોગિક મૂલ્ય સારુંએવું છે. જો કે આ વૃક્ષનાં સોયની અણી જેવાં પાંદડાં જમીન પર ખરીને ઉનાળામાં તપે ત્યારે જંગલની આગને વકરાવવામાં જાણે ઘી જેવું કામ કરે છે. આ પાંદડાંને પાઈન નીડલ કહે છે. ભૌગોલિક રીતે સબ-શિવાલિક રેન્જ તરીકે વર્ગીકૃત થયેલા પ્રદેશમાં દાવાનળની સમસ્યા બહુ વિકરાળ ગણાય છે.

૨૦૨૧ના આંકડા જોઈએ તો એપ્રિલ મહિનામાં માત્ર ઉત્તરાખંડમાં દાવાનળની ૧૫૦૦ તો હિમાચલ પ્રદેશમાં ૭૫૦ ઘટના બની હતી. દલાઈ લામાના નગર ધરમસાલાની આસપાસની ટેકરીઓમાં પાનખરમાં પાઈન નીડલ ખરવા માંડે એટલે સ્થાનિકોનો જીવ ઉચ્ચક થવા માંડે છે, કેમ કે પછી એપ્રિલથી જુલાઈ સુધીના ગાળામાં ઓચિંતા આગ ફાટી નીકળવાની અનેક ઘટના બને છે. સળગતી બીડી ફેંકી દેવાની માનવબેદરકારીથી માંડીને ઘર્ષણને કારણે ઉદ્ભવતી સામાન્ય આગને પાઈન નીડલમાંનું તેલી તત્ત્વ વિકરાળ રૂપ અપાવી દે છે. ઝડપથી ફેલાતી આવી આગ વન વિભાગનું શિરદર્દ છે.

જો કે હવે આ સમસ્યાનો ઉકેલ લગભગ જડી ગયો છે, પણ એ કીમિયાને વ્યાપકપણે કાર્યરત બનાવતાં થોડો સમય લાગશે. કોઈ પણ સમસ્યાનું મૂળ જ એના ઉકેલ માટેનું બીજ હોય છે એ ન્યાયે અહીં વિલન સમી પાઈન નીડલને જ ઉકેલનું માધ્યમ બનાવવાનો પ્રયોગ છે.