બીમારી કે બીમાર હોવાનું નાટક

આ વૃત્તિ કુદરતી છે કે માણસ સહાનુભૂતિ મેળવવા દેખાડો કરે છે એ ભેદ સમજવો જરૂરી.

- ડૉ. અપર્ણા દેશમુખ

બાવીસ વર્ષની કૉલેજ વિદ્યાર્થિની રીમા અચાનક જ પગમાં ઝણઝણાટી અને નબળાઈ અનુભવવા લાગી. ડૉક્ટરે તપાસ કરી, પરંતુ કોઈ બીમારી, ખાસ તો કોઈ ન્યુરોલૉજિકલ સમસ્યા મળી નહીં. પરીક્ષાના થોડા દિવસો પહેલાં જ આ લક્ષણો વધી ગયાં હતાં. વાસ્તવમાં રીમાનો માનસિક તણાવ એના શરીર દ્વારા શારીરિક લક્ષણો સ્વરૂપે બહાર આવી રહ્યો હતો.

૩૦ વર્ષી કવિતા વારંવાર હાથ પર કોઈ ને કોઈ જખમ લઈને ડૉક્ટર પાસે જાય છે. બધી તપાસ કર્યા પછી પણ ડૉક્ટર એની બીમારીનું નિદાન કરવામાં અસમર્થ રહે છે. ધીરે ધીરે ડૉક્ટરને સમજાય છે કે એ જાતે જ પોતાની ત્વચા ખંજવાળીને ત્વચાના ઘા પેદા કરી રહી છે, જેથી અન્ય લોકોનું, ખાસ કરીને તબીબોનું ધ્યાન એના તરફ ખેંચાય.

સરકારી કર્મચારી વિજય કોર્ટમાં કહે છે કે એને પીઠમાં એટલી ગંભીર પીડા છે કે એ કામ પર જઈ શકતો જ નથી. તપાસમાં કંઈ મળતું નથી. હકીકત એ છે કે નિવૃત્તિ પહેલાં જ એ વળતર મેળવવા માટે બીમારીનું નાટક કરી રહ્યો છે.

ત્રણેય કિસ્સામાં સામાન્ય વાત કઈ છે?

બધા કેસમાં શારીરિક લક્ષણો તો સ્પષ્ટ દેખાય છે, પરંતુ એની પાછળ-તપાસ કર્યા પછી પણ કોઈ ચોક્કસ તબીબી કારણ મળતું નથી. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ ઊભો થાય છે કે શું વ્યક્તિ ખરેખર બીમાર છે કે પછી માત્ર બીમારીનું નાટક કરી રહી છે?

આ ત્રણ કિસ્સા આમ અલગ અલગ છે. પહેલામાં લક્ષણો શરીર અને મન વચ્ચેની જટિલ ક્રિયા-પ્રતિક્રિયાનું પરિણામ છે, બીજામાં તબીબી ધ્યાન મેળવવાની ઈચ્છા પૂરી કરવા માટેનું વર્તન, તો ત્રીજામાં ફાયદો મેળવવા માટેની ઠગાઈ. ચાલો, આ ત્રણે સ્થિતિ વિશે થોડું વધુ સમજીએ...