તારી પાઘડીએ મન મારું મોહ્યું...મસ્તકની શોભા ને મોભાનું પ્રતીક!

પાઘડી અને સાણે એક સમયે રાપુરુષો, નગોઠ, મહાઇનનાં શિર પર મુગટની જેમ શોભતાં, તો વિવિધ સમાજના લોકો પોતાની ઓળખ સમી આગવી પાઘડી પહેરતા.માથું ઢાંકવાના આ કળાત્મક વસ્રનો વૈભવ હવે લગ્ન જેવા અણમોલ પ્રસંગ પૂરતો સીમિત રહ્યો છે ત્યારે જાણીએ, એના ભવ્ય ભૂતકાળને.

- મહેશ શાહ

ઑક્ટોબરે સરદાર પટેલની જન્મજયંતીએ અમદાવાદમાં ના ૨૦ રાજવી વારસદારોનું ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન ભૂપેન્દ્ર પટેલે સમ્માન કર્યું. લાલ પાઘડીમાં સોહતા રાજવીના સમ્માનની દેશની આ પ્રથમ ઘટના. તો નવરાત્રિમાં કલરફુલ ગામઠી વસ્ત્રોમાં સજ્જ, ત્રણ કિલોની જમ્બો પાઘડી પહેરીને રાસ રમતો અમદાવાદી યુવક સૌના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બન્યો. એને જોઈને ગાયિકાએ ગરબો ગાયોઃ તારી પાઘડીએ મન મારું મોહ્યું રબારી, હો માલધારી...

પાઘડી આમ તો કાપડનું વસ્ત્ર છે. એને દેશી ભાષામાં માથાબંધણું કહેવાય. એ મસ્તક પર સોહે અને મોભો કે વટ પાડે એટલે કહેવત, ગીત અને ગરબામાં પાઘડી ઝળકીઃ સર સલામત, તો પઘડિયાં બહોત..., પાઘડીમાં જેટલા આંટા એટલા એના પેટમાં આંટા..., પાઘડીનો વળ છેડે..., વગેરે. એમ તો અમુક લોકો કોઈ કાર્ય પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી પાઘડી ન પહેરવાની પ્રતિજ્ઞા લેતા. કુંવારિકા ગોરમા પાસે પાઘડિયો વર માગતી. ભગવદ્ગોમંડલ ગ્રંથ મુજબ પાઘડી એટલે માથાબંધણું અથવા માથે પહેરવાનું લાંબા અને ટૂંકા પનાનાં કપડાંને વીંટાળીને બનાવેલો અમુક ઘાટ. ગુજરાતી વિશ્વકોશ મુજબ પાઘડીને વૈદિક કાળમાં ઉષ્ણીષ કહેવાતી. પાઘડી પહેરવાનો ઉદ્દેશ માનવશરીરના મહત્ત્વના અંગ મસ્તક ને લડાઈ કે હુમલા સામે રક્ષણ અને સૂર્યતાપથી બચાવવાનો હતો. સદી ઓ પહેલાં લોકો શણ કે કેળનાં પત્તાંથી માથું ઢાંકતા. સમય જતાં એનું સ્થાન કાપડે લીધું. એક જમાનામાં સુતરાઉ, રેશમ, ઢાકાનું મલમલ, વગેરે કાપડની પાઘડી બનતી. પછી કાપડ અને રંગથી માંડીને ડિઝાઈન અને બાંધવા (પહેરવા)ની પદ્ધતિમાં પરિવર્તન થયાં. એમાં ભરતકામ, જરીકામ, રત્ન, પીંછાં, કલગી, વગેરે ઉમેરાયાં. સમય જતાં ઓળખ બનીઃ પાઘ, પાઘડી, સાફો, ફેંટો, ફાળિયું, વગેરે.