મહાભારત માર્ગદર્શક મહાકાવ્ય

માણસ ગમે એટલો જડ અને જાડી ચામડીનો હોય તો પણ એના મનમાં આવા સવાલો તો જાગવાના જ કે આ સૃષ્ટિ ક્યારે બની અને સૃષ્ટિ બની એ પહેલાં શું હતું?

- દીપક સોલિયા

સૃષ્ટિ સે પહલે સત્ નહી થા, અસત્ ભી નહી, અંતરીક્ષ ભી નહી, આકાશ ભી નહી થા..

પચાસની ઉંમર વટાવી ચૂકેલા ઘણા લોકોને આ શબ્દો કદાચ યાદ હશે. ૧૯૮૮-૮૯માં રજૂ થયેલી શ્યામ બેનેગલની સિરિયલ ભારત એક ખોજના દરેક એપિસોડના આરંભે આ પંક્તિ સાંભળવા મળતી. વસંત દેવે લખેલી આ પંક્તિઓને ગુજરાતી સંગીતકાર વનરાજ ભાટિયાએ અતિ સૂક્ષ્મ છતાં અતિ ધારદાર સંગીતમાં ઢાળેલી. એ સિરિયલ ભારત વિશેની હતી અને એનો આરંભ સૃષ્ટિના આરંભ વિશેની આ કવિતાથી થતો. આવું કરવાની પ્રેરણા શ્યામ બેનેગલે કદાચ મહાભારતમાંથી લીધી હોઈ શકે, કારણ કે મહાભારતનો આરંભ પણ સૃષ્ટિના આરંભ વિશેની વાતથી થાય છે.

માણસ ગમે એટલો જડ અને જાડી ચામડીનો હોય તો પણ એના મનમાં આવા સવાલ તો જાગવાના જ કે આ સૃષ્ટિ ક્યારે બની અને સૃષ્ટિ બની એ પહેલાં શું હતું?

મહાભારતમાં સૃષ્ટિના આરંભ વિશે ત્રણ શ્લોક કહેવાયા છે, જેનો સાર આ પ્રમાણે છેઃ અગાઉ ચોતરફ અંધકાર ધરાવતા આ લોકમાં એક મોટું અંડ પ્રગટ થયું, જે આપણી જીવસૃષ્ટિનું મૂળ બીજ છે. સાંભળ્યું છે કે (શ્રુતિસાહિત્ય કહે છે કે) પ્રકાશિત, સનાતન, અદ્ભુત, અચિંત્ય, અવ્યક્ત, કારણરૂપ, સૂક્ષ્મ તથા સત્-અસત્ એવું બ્રહ્મ આ અંડમાં રહેલું છે.

અંડ સમજમાં આવે, પરંતુ બ્રહ્મ શું છે?

બ્રહ્મને અચિંત્ય ગણાવાયું છે. એને મન વડે સમજી શકાય નહીં. છતાં તમારે મનોમંથન કરવું હોય તો ઉપરોક્ત વર્ણનમાં બ્રહ્મનું આ જે એક લક્ષણ ગણાવાયું છે તે જુઓઃ બ્રહ્મ સત્ અને બન્ને છે. સત્ એટલે શું? સત્ એટલે જે છે તે. સત્ મતલબ દ્રવ્ય, પદાર્થ, વસ્તુ, વ્યક્તિ, વગેરે કશાકનું અસ્તિત્વ, એની હાજરી. બીજી તરફ, અસત્ એટલે અસ્તિત્વની ગેરહાજરી. સત્ મતલબ સમથિંગ અને અસત્ મતબલ નથિંગ. બ્રહ્મ, હાજરી-ગેરહાજરી બન્ને છે, સમથિંગ-નથિંગ બન્ને છે. આપણું મગજ એટલું જ સમજી શકે કે કશુંક હોય તો હોય અને ન હોય તો ન હોય, પણ બ્રહ્મ તો એકસાથે છે પણ અને નથી પણ. આ વાત મગજમાં ઊતરે એવી નથી માટે બ્રહ્મ એ કેવળ મગજના અધિકાર ક્ષેત્રજ્યુરિસડિક્શનની વાત નથી, પણ વાંધો નહીં. અત્યારે ભલે આ મામલે અટકીએ, આગળ જતાં ગીતાની વાત આવશે ત્યારે એની ચર્ચા કરીશું.