નક્સલવાદની બીમારી ઊથલો ન મારે એ માટે...

૧૯૬૦ના દાયકામાં જમીનદારી પ્રથા સામે બંગાળના નાનકડા વિસ્તારથી શરૂ થયેલી ઝુંબેશ જ પછી તો વનવાસીઓનાં શોષણનું કારણ બની ગઈ. આટલાં વર્ષે નક્સલી ચળવળનો અંત આવે એવી સ્થિતિ નજર સામે છે ત્યારે જરૂર છે થોડી તકેદારીની.

- હીરેન મહેતા

૧૯૬૦ના દાયકાથી ભારતને ગ્રસી રહેલી નક્સલવાદી હિંસાનો અંત નજીક દેખાય છે. એક સમયે દેશનાં દસ રાજ્યોમાં ઓછા-વધતા પ્રમાણમાં ફેલાયેલો એનો પ્રભાવ હવે ગણ્યાગાંઠ્યા જિલ્લા પૂરતો મર્યાદિત થઈ ગયો છે. ગૃહપ્રધાન અમિત શાહે નક્સલવાદને જડમૂળથી નાબૂદ કરવા સુરક્ષાદળોને આવતા માર્ચ મહિનાની મહેતલ આપી છે. હમણાં આ ઉદ્દામવાદી જૂથના વરિષ્ઠ આગેવાન બસવરાજુ અને એના વીસ સાથીદારો સુરક્ષાદળો સાથેની અથડામણમાં માર્યા ગયા, એનાથી નક્સલ ચળવળને મોટો ફટકો પડ્યો છે. પાછલાં કેટલાંક વર્ષોમાં આ ચળવળની આખી નેતાગીરી ખતમ થવા આવી છે અને હવે એને અગાઉ જેટલું જનસમર્થન પણ મળતું નથી.

અવિભાજિત રશિયા (સોવિયેત સંઘ) અને એથીય વધુ તો ચીનની સામ્યવાદી શાસન પ્રણાલીથી પ્રેરિત બંગાળના નક્સલબારી વિસ્તારના યુવાનોએ ૧૯૬૭માં એ સમયે પ્રવર્તતી જમીનદારી પદ્ધતિ સામે વિરોધ વ્યક્ત કરવા અવાજ ઉઠાવ્યો, એના પડઘા અડધા ઉપરાંતના ભારતમાં પડ્યા. એ સમયે વન્યસંપત્તિની જાળવણીને લગતા ઝાઝા કાયદા નહોતા અને જે હતા એ ખાસ તો વનવાસીઓનાં હિતની રક્ષા કરવા માટે અપૂરતા હતા. દેશ હજી અન્ન ઉત્પાદન અને ઔદ્યોગિક ઉત્પાદન ક્ષેત્રે બહુ પાછળ હતો એટલે પૂર્વ તથા મધ્ય ભારતનાં જંગલોની ઘણી જમીન ખેતી કરવા તથા ખનિજ કાઢવા તેમ જ ઉદ્યોગો સ્થાપવાના નામે હસ્તગત કરાતી ગઈ, એને પરિણામે આ જમીન પર જેનો પહેલો અધિકાર હતો એ વનવાસીઓ કોરાણે મુકાતા ગયા. એમનો અસંતોષ જોતજોતાંમાં દાવાનળની જેમ પ્રસરી ગયો. આધુનિક ચીનના જનક ગણાતા માઓ ઝેડોન્ગના નામે ત્યાંના ખેડૂતોની ક્રાંતિને માઓવાદ નામ મળ્યું તો એના જેવી જ ક્રાંતિકારી ઝુંબેશને ભારતમાં નક્સલવાદ તરીકે ઓળખવામાં આવી, જેને ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન મનમોહન સિંહે એક જમાનામાં દેશની સૌથી મોટી આંતરિક સમસ્યા ગણાવી હતી.

આઝાદી પછી દેશનાં અનેક રાજ્યોએ લાંબા સમય સુધી આતંકવાદનો ઉપદ્રવ સહન કર્યો છે. શરૂઆતમાં ઈશાનનાં રાજ્યોમાં આ પ્રશ્ન હતો, એ પછી પંજાબ, આસામ તથા જમ્મુ-કશ્મીરમાં ત્રાસવાદે ઉપાડો લીધો. આસામમાં સ્થાનિક વિદ્યાર્થીઓએ બાંગ્લાદેશી ઘૂસણખોરો સામે આંદોલન છેડ્યું હતું, તો પંજાબ અને કશ્મીરનું આંદોલન પાકિસ્તાને પેદા કરાવ્યું હતું. એ બધા કરતાં નક્સલવાદ અલગ પડે. એક તો એનો વ્યાપ બહુ મોટો હતો, વળી આ લડાઈ વનવાસીઓ અને વન્યસંપદાનાં શોષણ સામેની હતી, એ સમયે પ્રસ્થાપિત શાસન વ્યવસ્થા સામેની હતી.