સારાન્વેષ

દેવાનું દલદલ અને ડોલરનું દંગલ

- સ્પર્શ હાર્દિક

ક્યારેક અખબારો મોટા અક્ષરે હૅડલાઇન છાપતાં હોય છે કે દેશના માથે આટલું કે તેટલું દેવું. ત્યારે ઘણાને પ્રશ્ન થાય કે આ દેવાનો લેણદાર વળી કોણ? જેતે દેશની સરકારો સર્વોપરી હોય તો એમના માથે કરજ ક્યાંથી ચડે? જોકે પાયાનો પ્રશ્ન છે કે પૈસો અથવા ચલણી નાણું એટલે ખરેખર શું ચીજ? પ્રિ-ડિજિટલ યુગમાં નાણું એટલે મહદ્અંશે છાપેલો કાગળ કે ધાતુનો સિક્કો. ડિજિટલ અને અત્યારના યુપીઆઈ યુગમાં પૈસો સ્ક્રીન પર ઝબકતો એક આંકડો છે, ઇલેક્ટ્રિક સિગ્નલ છે. નેટ બૅન્કિંગ કે યુપીઆઈથી લેણદેણમાં હાથોહાથ ચલણી નાણું ટ્રાન્સફર નથી થતું, પણ આંકડો ઝબકે એટલે ડિજિટલ સ્વરૂપે પૈસા આવ્યા કે ગયા એનો ખ્યાલ આવી જાય. આ પૈસા એટલે બીજું કશું નહીં, પણ આપણા આર્થિક વ્યવહારોનું પ્રતીક. જાતભાતની ઉત્પાદિત કે નિર્માણ પામેલી વસ્તુઓના ખરીદ-વેચાણથી લઈને સમય-શક્તિ ખર્ચવા પડે એવી વિધવિધ સેવાઓના વિનિમયમાં સરળતા રહે એ માટે જે-તે દેશની સરકારો દ્વારા અધિકૃત કરાયેલી ચીજ એટલે ચલણી નાણું.

સેંકડો નાગરિકોની આર્થિક પ્રવૃત્તિને કારણે જે અર્થતંત્ર સર્જાય, એનું કદ માપવાનો એકમ એટલે જીડીપી. અર્થતંત્રની નસોમાં દોડતું ચલણી નાણું જીડીપીના અમુક પ્રમાણમાં મર્યાદિત રહેવું જોઈએ. જો પ્રમાણભાન ઉલ્લંઘીને સરકાર મનસ્વીપણે ચલણી નાણું છાપ્યાં કરે તો ઇન્ફ્લેશન યાને ફુગાવો સર્જાય. સરકાર પણ એક સંસ્થા જ છે, જેને પોતાના ખર્ચ અને રખરખાવ માટે પૈસાની જરૂર રહેવાની. પૈસાનું અને એના પ્રવાહનું નિયમન કરવા માટે રિઝર્વ કે સેન્ટ્રલ બૅન્ક જેવી સંસ્થાઓની જોગવાઈ પણ છે. સરકાર સમયાંતરે ટ્રેઝરી બિલ કે બૉન્ડ બહાર પાડીને માર્કેટમાંથી પૈસા ઉપાડે છે. બદલામાં બૉન્ડમાં રોકાણ કરનારને સરકાર નિશ્ચિત વ્યાજ ચૂકવે છે. અલબત્ત, દેશના અર્થતંત્ર અને જીડીપીમાં દમ ના હોય તો બૉન્ડમાં રોકાણકારોને રસ ઓછો પડે અને એની ખાસ કિંમત ના ઊપજે. તેજીલા અશ્વ જેમ અર્થતંત્ર દોડતું હોય તો ચોમાસામાં ભજિયાં ઊપડે એમ બૉન્ડ ઝટપટ વેચાઈ જાય. સરકારોના માથે જે અબજોનું દેવું હોય એની લેણદાર પાર્ટીઓ એટલે આ રોકાણકારો, જેમાં મહદ્અંશે સ્વદેશી વિદેશી ગંજાવર ફાઇનાન્સ કંપનીઓ, ખાનગી બૅન્કો અને વિદેશી સેન્ટ્રલ બૅન્કો સામેલ હોય.