અબ કે સજન શ્રાવણ મેં..

ઉપવાસ-એકટાણાંમાં હવે સાબુદાણા ખીચડી, મોરૈયો કે સામો જ નહીં, પણ સૅન્ડવિચ, ઢોસા, પનીર રેપ, સેવપૂરી, રગડા-પેટિસ, દહીંવડાંથી લઈને મોમોસ, ખાઉસ્વે પણ ફરાળી સ્વરૂપે થાળીમાં આવે છે.

- કેતન મિસ્ત્રી (મુંબઈ) । હેતલ રાવ (અમદાવાદ) । દેવેન્દ્ર જાની (રાજકોટ)

થોડા સમય પહેલાં એક જાણીતા ગુજરાતી અદાકાર સાથે વિવિધ વિષય પર ગપ્પાં ચાલી રહ્યાં હતાં, એમાં શ્રાવણ મહિનાનો વિષય નીકળતાં એ કહેઃ ‘બાળપણની મારી અનેક સ્મૃતિમાંની એક છે, શ્રાવણ માસનાં ઉપવાસ-એકટાણાં. ના.. ના, મેં ક્યારેય કોઈ ઉપવાસ કર્યા નથી, કરતો નથી, પણ મારાં દાદીમા ચુસ્તપણે બધાં વ્રત કરતાં. મને આકર્ષણ રહેતું એ દિવસોમાં બનતા ફરાળનું. ખાસ તો સાબુદાણા વડાંનું, સાબુદાણા ખીચડીનું, સાથે સ્વીટ દહીંનું અથવા અનાજમાંથી બનતા પોરીજ કે રાબ જેવા મોરૈયાનું. શાક-રોટલી, દાળ-ભાતના રૂટિનમાંથી સ્વાદિષ્ટ ચેન્જ મળતો.’

ઓગસ્ટ-સપ્ટેમ્બર અથવા હિંદુ કૅલેન્ડર પ્રમાણે શ્રાવણ માસ એટલે વર્ષનો પવિત્ર મહિનો. આમ તો અષાઢી એકાદશીથી કાર્તિકી અગિયારસ વચ્ચેના ગાળામાં જન્માષ્ટમી, નવરાત્રિ જેવાં પર્વ આવે. આ દરમિયાન વિવિધ હિંદુ સમુદાય ઉપવાસ રાખે. કોઈ નકોરડા ઉપવાસ રાખે તો કોઈ ફરાળ ડાયેટ પર રહે. આ દિવસો દરમિયાન શું ખાઈ શકાય અને શું નહીં એ એક માન્યતાનો સવાલ છે, જેમ કે ઘણા લોકો આ દિવસોમાં વધ્યુંઘટ્યું ભોજન, રીંગણ-મૂળો-કાંદા-લસણ જેવો તામસિક ગણાતો આહાર, વગેરે લેવાનું ટાળે. શું ખાઈ શકાય? તાજાં ફળ, ફળની વાનગીઓ, સાબુદાણા અને રાજગરાથી લઈને સામો, દૂધી, પરવળ, બટેટાં, સૂરણ, રતાળું, કંદ, શક્કરિયાં, શિંગોડા, સાબુદાણા ગોળ, તેલ તથા દૂધ તથા દૂધમાંથી બનેલાં દહીં-લસ્સી-મોળી છાશ-ઘી... ટૂંકમાં, સહેલાઈથી પચી જાય એવા આહારની પરિમિશન છે. નમકની છૂટ નથી, પણ હા, સિંધવ મીઠું વાપરી શકાય.

ખરેખર તો ફરાળનો ઉદ્દેશ બીબાંઢાળ જિવાતાં જીવનમાં ચેન્જ આવે, ઋતુ સાથે અનુકૂલન થાય, ધાર્મિક તેમ જ સામાજિક આસ્થા સાથે આરોગ્ય જળવાય એ છે એટલે આ દિવસો દરમિયાન ફળાહાર અથવા ફરાળ આરોગવાની ભલામણ કરવામાં આવે છે. ઔર એક કારણ એ પણ છે કે વર્ષાઋતુની કે ભેજવાળી આબોહવાની અસર કેવળ શરીર પર જ નથી થતી, બલકે પાણી, શાકભાજી, અનાજ, કઠોળ, વગેરે પર પણ થાય છે.

હવે ધર્મ કહો કે ધર્મ પાછળનું સાયન્સ કહો, શ્રાવણમાં ઉપવાસ-એકટાણાં રાખવાની કે પછી શ્રાવણિયા સોમવાર રાખવાની પ્રથા વર્ષોથી ચાલી આવે છે. કોઈ વળી પહેલો ને છેલ્લો સોમવાર કરે. આ દિવસોમાં જેની પરમિશન છે એવી સામગ્રીમાંથી બનેલો આહાર કાં તો ઘરે બને અથવા આવો આહાર પીરસતી રેસ્ટોરાંમાં આરોગવામાં આવે.