ફરિયાદીએ ન્યાય મેળવવા સજા ભોગવવી પડે એ કેવું?

વર્ષોથી ચાલ્યા આવતા કેસની સંખ્યા વધી રહી છે અને ફરિયાદીઓ અદાલતમાં પોતાનો વારો આવે એ પહેલાં કોર્ટની ‘બહાર’ જ પતાવટ કરવા માંડ્યા છે ત્યારે દેશના વડા ન્યાયમૂર્તિએ જ ખોડંગાતી કાનૂનવ્યવસ્થા વિશે આવી ટિપ્પણી કરવી પડી છે.

- હીરેન મહેતા

આશરે દોઢસો વર્ષ અગાઉ બ્રિટનની સંસદમાં ઉચ્ચારવામાં આવેલું એક વિધાન શાશ્વત બની ગયું છે. જસ્ટિસ ડિલેમ્ડ ઈઝ જસ્ટિસ ડિનાઈડ અર્થાત્ મોડે મોડે કે બહુ વિલંબ બાદ મળતો ન્યાય એ ન્યાય ન મળવા સમાન છે. જ્યાં તળિયાથી લઈને ટોચની અદાલત સુધી સાડા ચાર કરોડ જેટલા પડતર કેસ હોય એ ભારત દેશમાં આ ઉક્તિની કોઈને ખબર ન હોય એવું તો ન જ બને.

સર્વોચ્ચ અદાલતના વડા ન્યાયમૂર્તિ ધનંજય ચંદ્રચૂડે હમણાં આ વાત જરા અલગ રીતે કહી. જો કે એમના કહેવાનો સાર એ જ હતો કે લાંબી લાંબી કાનૂની પ્રક્રિયાને લીધે લોકો કંટાળી જાય છે અને પરિણામે એમનો ન્યાયતંત્ર પરથી વિશ્વાસ ઊઠી જાય છે. અનેક વખત એવું થાય છે કે ફરિયાદી એના ખટલાનો અંતિમ ચુકાદો-તાર્કિક અંત આવે એ પહેલાં વર્ષોનાં વર્ષ ચાલતી કાનૂની કારવાઈથી વાજ આવીને અદાલતની બહાર જ કેસની પતાવટ કરી નાખે છે. એમાં સરવાળે ફાયદો આરોપીને થાય છે, કારણ કે કાયદા પ્રમાણે એને જે સજા થવી જોઈએ ત્યાં સુધી તો કેસ પહોંચતો જ નથી. આવા કિસ્સામાં આમ જોઈએ તો સજા ફરિયાદીને ભાગે જ આવે છે: ન્યાય મેળવવા માટે દીર્ઘ પ્રતીક્ષાની સજા!

ન્યાય મેળવવા માટેની પ્રક્રિયા કડાકૂટ જેવી બની જાય ત્યારે એ કોઈને પણ સજા ભોગવવા જેવું લાગે અને આપણે ત્યાં તો વર્ષોથી હાલત એવી જ છે. અત્યારે આપણી અદાલતોમાં જે કેસ ચાલી રહ્યા છે એમાં ૮૦ લાખ તો પાંચ કે દસ વર્ષ પહેલાંના છે અને એમાં પણ આશરે પાંચ લાખ કેસ તો વીસ-ત્રીસ વર્ષથી ન્યાયતંત્રના કોઈ ને કોઈ ખૂણે પડ્યા છે. હજારો કેસ એવા પણ હશે જેમાં મૂળ ફરિયાદી અને આરોપી હયાત ન હોય અને તેમ છતાં કેસ ખેંચાયા કરતા હોય. એક તો દેશની પ્રચંડ જનસંખ્યા અને બીજી બાજુ, પ્રમાણ તથા ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએ ઊતરતું ન્યાયપ્રક્રિયાનું માળખું, આમાં સામાન્ય માણસનો તો કોઈ ગજ જ વાગે એમ નથી.