કાયદાનું મહત્ત્વ જાળવવું હોય તો કાનૂની પ્રક્રિયા ટૂંકી કરો...

ન્યાયમાં વિલંબ એ ન્યાય નકારવા સમાન છે એ વાત બધા સ્વીકારે છે, પણ ન્યાય ઝડપી બને એ દિશામાં આપણે ઝાઝું કરતા નથી. ફાંસીની સજા વિશે અંતિમ નિર્ણય લેવામાં સુદ્ધાં વર્ષો નીકળી જાય છે અને એનો લાભ લઈ ગુનેગારો એમની સજા હળવી કરાવી લે છે.

- હીરેન મહેતા

દેશની ન્યાયપ્રક્રિયામાં જે સડો છે એ વિશે જાહેરમાં ઝાઝું બોલાતું નથી, ’બોલી શકાતું પણ નથી, કારણ કે એમાં ન્યાયતંત્રની અવહેલનાનો અને એના નામે સજા થવાનું જોખમ માથે તોળાયેલું રહે છે. થોડા દિવસ પહેલાં દિલ્હી વડી અદાલતના એક ન્યાયાધીશના ઘરે આગ લાગી અને અગ્નિશામક દળ તથા પોલીસજવાનોને કરોડો રૂપિયાની ચલણી નોટોનો જથ્થો મળી આવ્યો એ વિશેની તપાસ પછી પણ ન્યાયતંત્રમાં સફાઈ જેવું કશું થશે કે કેમ એની શંકા છે.

આ વચ્ચે મહારાષ્ટ્ર સરકારના એક પગલાએ આપણી ન્યાયપ્રણાલીની ઔર એક વરવી બાજુ વિશે વિચારવા લોકોને મજબૂર કર્યા છે. આપણી અદાલતોમાં અત્યારે પાંચ કરોડથી વધુ કેસ પડ્યા છે. વસતિના પ્રમાણમાં આપણે ત્યાં પોલીસ, એમને ગુના ઉકેલવામાં મદદ કરે એવા ફોરેન્સિક વિજ્ઞાનીઓ તથા અદાલતોની સંખ્યા ઓછી છે. અદાલતી પ્રક્રિયા સાથે સંકળાયેલા લોકોની નીતિ હજી અંગ્રેજોના જમાનાની જેમ હોતા હૈ... ચલતા હૈ...થી આગળ વધી નથી. આવી ઠાગાઠેગને કારણે કંઈકેટલાય કેસ વર્ષોથી આગળ વધતા જ નથી, કાં એમાં તારીખ પર તારીખ પડ્યે રાખે છે અને અદાલતમાં કેસોનો ભરાવો થયે રાખે છે. ત્રીસ-ત્રીસ વર્ષથી ચુકાદો ન આવ્યો હોય એવા કેસ પણ અદાલતો સામે કોઈ ને કોઈ તબક્કે પડ્યા છે.

આવા કેસમાં ફાંસીની સજા પામેલા અપરાધીઓના ખટલા પણ છે. જ્યાં ગુનાના કિસ્સાની પ્રાથમિક સુનાવણી થઈ હોય એ શહેર કે જિલ્લાકક્ષાની ટ્રાયલ કોર્ટ બાદ અપરાધી વડી અદાલત કે છેલ્લે સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી જઈ શકે છે. જો કે ફાંસીની સજા પામેલા ગુનેગાર માટે એક વધારાની બારી છે-રાષ્ટ્રપતિ સામે દયાની અરજી (મર્ચી પિટિશન) કરવાનો. સર્વોચ્ચ અદાલતે નકારી કાઢેલી ગુનેગારની અપીલ પછી એ રાષ્ટ્રપતિ સામે અરજી કરી શકે છે અને રાષ્ટ્રપતિ સંબંધિત રાજ્ય સરકાર (જ્યાં ગુનો થયો હોય એ) અને કેન્દ્ર સરકારના ગૃહ મંત્રાલય પાસેથી નવેસરથી અહેવાલ મગાવી એના આધારે દયાની અરજી મંજૂર કે નામંજૂર કરે છે. રાજ્ય કે કેન્દ્ર પાસેથી એ અહેવાલ આવવામાં વિલંબ થાય તો અપરાધી એ કારણ આગળ ધરી ફાંસીની સજા માફ કરાવી શકે છે. મહારાષ્ટ્રમાં હમણાં આવો જ એક કિસ્સો બન્યો, જેમાં પુણેના એક હત્યા કેસમાં કસૂરવાર ઠેરવાયેલા અને ફાંસીની સજા પામેલા બે અપરાધીની દયાની અરજી પર ચાર વર્ષ સુધી કોઈ ફેંસલો ન આવ્યો એટલે બન્ને ગુનેગારોએ સર્વોચ્ચ અદાલતમાં પોતાની ફાંસી રદ કરવા નવી અરજી કરી અને અદાલતે એ માન્ય રાખવી પડી.