મનશુદ્ધિ વગરની આપણી તનશુદ્ધિ

ગાંધીજી પાપ-પુણ્યની વાત ધર્મના અર્થમાં નહીં, પરંતુ નૈતિકતાના અર્થમાં કરતા હતા. એમના મતે મનની અશુદ્ધિ માટે સાત પાપ જવાબદાર હતાંઃ સિદ્ધાંત વગરની રાજનીતિ, શ્રમ વગરનું ધન, વિવેક વગરનું સુખ, ચરિત્ર વગરનું જ્ઞાન, નીતિ વગરનો વેપાર, માનવતા વગરનું વિજ્ઞાન અને ત્યાગ વગરની પૂજા.

- રાજ ગોસ્વામી

પાસ્કલનો સિદ્ધાંત...

એક યુવાન વિદ્યાર્થી ફ્રેન્ચ વિજ્ઞાની અને વિચારક બ્લેઈસ પાસ્કલ પાસે ગયો અને કહ્યું: ‘મારી પાસે તમારા જેવું મગજ હોત તો હું બહેતર વ્યક્તિ હોત.’ પાસ્કલે થોડી વાર વિચાર કર્યો અને પછી કહ્યુંઃ ‘તું બહેતર વ્યક્તિ બન, મગજ મારા જેવું બની જશે.’ પ્રયાગરાજના કુંભમેળામાં નાસભાગ થઈ અને અનેક લોકો કચડાઈને માર્યા ગયા ત્યારે ભક્તિની આવી ભીડની ટીકા કરતા લોકોનાં મોઢે એક જાણીતી કહેવત સાંભળવા મળી હતીઃ મન ચંગા તો કથોટી મેં ગંગા અર્થાત્ મન શુદ્ધ હોય તો ઘરમાં જ ગંગા છે.

આ કહેવત અલગ અલગ પ્રસંગોએ બોલાય છે. આ કહેવત કાશીના સંત રવિદાસ (રેદાસ) સાથે જોડાયેલી છે. વિદાસ મધ્યયુગીન ભારતના ગુરુ મનાય છે. એમનાં અમુક ભજનો શીખોના પવિત્ર ગુરુગ્રંથ સાહિબમાં પણ સામેલ છે. રવિદાસ બૌદ્ધ પરંપરાના પ્રગતિશીલ સંત હતા અને સમાજ તેમ જ ધર્મોમાં વ્યાપ્ત કુરિવાજો, આડંબર અને અંધવિશ્વાસ પર લખતા-બોલતા રહેતા હતા. એ ચમાર જાતિમાં જન્મ્યા હતા અને મોચી તરીકે કામ કરતા હતા. પોતાના કામમાં એ સંપૂર્ણ સમર્પિત હતા. એક રીતે એ જ એમની સાધના હતી.

મન ચંગા તો કથોટી મેં ગંગા કહેવત પણ આમ તો ગંગાનું પાણી પાપ ધોઈ નાખે છે એવી અંધશ્રદ્ધા પર એક ચાબખા સમાન જ છે, પરંતુ રવિદાસ એ ક્યારે બોલ્યા હતા એને લઈને અનેકમાંથી એક પ્રચલિત પ્રસંગ છે. એક દિવસ રવિદાસ ભગવાનનું ભજન કરતાં કરતાં એમનું મોચીકામ કરી રહ્યા હતા ત્યારે એક બ્રાહ્મણ વટેમાર્ગુ એનાં જૂતાં ઠીક કરાવવા માટે આવ્યો.

રવિદાસ સાથે વાતચીતમાં એણે કહ્યું કે એ ગંગામાં સ્નાન કરવા જઈ રહ્યો છે. જૂતાં ઠીક થઈ ગયા પછી બ્રાહ્મણે રવિદાસને મહેનતાણામાં એક મુદ્રા આપી. રવિદાસે મુદ્રાને પાછી આપતાં કહ્યું: ‘તમે મારા વતી આ મા ગંગાને અર્પણ કરજો.'