પ્રાચીન વાદ્યોના સૂરમાં શ્વાસ પૂરે છે આ પ્રોફેસર

બારડોલીના અધ્યાપક ડૉ. વિક્રમ ચૌધરીએ ૧૦ વર્ષની મહેનતમાં અનેક લોકોની મુલાકાત, હજારો કિલોમીટરની રઝળપાટ અને કેટલાંય પુસ્તકો ખંખોળ્યા બાદ ‘ભારતીય આદિમ સંગીત વાદ્યો’ એ નામે પુસ્તક તૈયાર કર્યું છે, જેમાં ૧૦૦ જેટલાં વાજિંત્રોની ઓળખ, ઉત્પત્તિ, નિર્માણકળા તથા વગાડવાની પદ્ધતિ આપી છે.

- અરવિંદ ગોંડલિયા (સુરત)

સંગીત વિના માણસ જીવી તો શકે, પણ સંગીત સાથેનું જીવન મધુર બની જાય છે. આધુનિક જીવનશૈલી અને ટેક્નોલૉજીના વધતા પ્રભાવને કારણે સંગીતનાં કેટલાંક પ્રાચીન વાદ્ય લુપ્ત થવા તરફ છે. આ સ્થિતિ એક નાનકડા વિસ્તાર કે પ્રદેશ પૂરતી મર્યાદિત નથી. ખાસ કરીને આદિવાસી પ્રજા દ્વારા સદીઓથી જે નિર્મળ સંગીત વહેતું રહ્યું છે, એનાં કેટલાંક વાઘો નવી પેઢી જોઈ શકે એમ નથી. એમાં પણ કેટલાંક વાદ્યો એવાં છે, જે કોઈને બનાવતાં આવડતાં નથી તો કેટલાંક તો કોઈને વગાડતાં સુદ્ધાં આવડતાં નથી! આવાં આદિમ સંગીત વાદ્યોની અત્યારની સ્થિતિનો સૂર સાંભળવો જરૂરી છે.

શાસ્ત્રીય રાગ આધારિત ભારતીય સંગીત પરંપરામાં ચાર પ્રકારનાં વાદ્યો છે, જેમાં તંતુ (તાર), સુરિ (ફૂંક મારીને વગાડવામાં આવતાં હોય એ વાદ્ય), ચર્મ (ચામડાથી બનેલાં) અને ઘન (નક્કર)નો સમાવેશ થાય છે. જો કે આદિવાસી સંગીત વાદ્યો આ ચાર કૅટેગરીમાં નથી. આ વાઘો ચલિત છે એટલે કે એ ઘરઆંગણે, ખેતર, નદી, કોતર, મેળા, મેદાન, પહાડ કે વૃક્ષ પર ચડીને વગાડાતાં વાઘો છે.

આદિવાસી સંગીત વાદ્યો પર સંશોધન કરનારા બારડોલી કૉલેજના પ્રોફેસર ડૉ. વિક્રમ ચૌધરી ચિત્રલેખાને કહે છે: ‘આ વાદ્યો આદિવાસી જીવન પરંપરાનો ભાગ છે. કોઈ પ્રજાને ખરા અર્થમાં સમજવી હોય તો એનાં સંગીત વાદ્યો થકી એને ઓળખી શકાય છે. એમની જ્ઞાન પરંપરા, દર્શન અને સંસ્કૃતિને સમજવા સંગીત ઉપયોગી બને છે. સંગીત એ ધ્વનિ માત્ર નથી, સંગીતમાં જે-તે સમુદાય કે સંસ્કૃતિનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે. આદિવાસીઓના જન્મ, મરણ, લગ્ન, દેવપૂજા, આનંદ-પ્રમોદ જેવા દરેક તહેવાર અને વહેવાર પ્રમાણે અલગ અલગ સંગીત વાદ્યો છે. પ્રેમીને સંદેશો પહોંચાડવા કે મધુર વાત કહેવા સુદ્ધાં એ પ્રજા પાસે જુદાં જુદાં વાઘ છે! પરંપરાથી નક્કી થયેલા દરેક પ્રસંગના વાદ્યનો ઉપયોગ જે-તે પ્રસંગ કે તહેવારમાં જ થાય છે.’