જરદોશીથી ઝળકે છે, સુરતની સૂરત

દેશનું ૯૮ ટકા જરદોશીવર્ક માત્ર સુરતમાં થાય છે. આ કળાની ચમક અગાઉ રાજાઓને આકર્ષતી તો હવે આમ પ્રજાને પણ આકર્ષે છે. સૈકાઓ જૂની આ કળાના વધુ કારીગરો તૈયાર કરવા સુરતમાં હમણાં અનેક પ્રશિક્ષણ શિબિર યોજાઈ રહી છે ત્યારે આ અજાયબ આર્ટ વિશે થોડું જાણીએ.

- અરવિંદ ગોંડલિયા (સુરત)

હાલ ડાયમંડ નગરી તરીકે જાણીતું સુરત એક સમયે જરી ઉદ્યોગ માટે પ્રસિદ્ધ હતું. ખાસ તો જરદોશીકળા તો સુરતની જ એમ કહેવાતું. દિલ્હીના મુગલોથી દેશી રજવાડાંના શાસકો સુરતી જરદોશી પહેરતા. અરે, સુરતમાર્ગે મક્કા જનારા હજયાત્રીઓમાં પણ એ લોકપ્રિય બન્યું હતું. સોના-ચાંદીના દોરા અને એનાથી સંબંધિત ઉત્પાદનોની નિકાસ સુરતથી અન્ય દેશોમાં થતી. બ્રિટિશ શાસનના સમયગાળામાં જરી ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન મળ્યું હતું. સુરતના કિલ્લામાં ૧૮ અને ૧૯મી સદીમાં વપરાયેલાં સોના-ચાંદીના તારવાળાં જરદોશી વસ્ત્રો પ્રદર્શનમાં છે.

આ કળા નવી પેઢી માટે અજાણી છે, પણ એનું અસ્તિત્વ મટ્યું નથી. અગાઉ દેવદાસ ફિલ્મમાં માધુરીએ જરદોશીવર્કનાં વસ્ત્રો પહેર્યાં હતાં, જે સમાચારોની હેડલાઈન પણ બન્યાં હતાં. ઊલટાનું હવે ફરી જરી જરદોશીકળા લોકોનું ધ્યાન ખેંચી રહી છે. હવે ફિલ્મકલાકારો કે અન્ય સેલિબ્રિટીનાં વસ્ત્રોમાં ને વડા પ્રધાનના પહેરવેશમાં સુદ્ધાં જરદોશીકળાની કારીગરી દેખાઈ આવે છે.

જરદોશી શબ્દ મૂળ જર અને દોઝી (દોશી) એ બે ફારસી શબ્દોમાંથી આવ્યો છે, જરનો અર્થ છે સોનું અથવા બીજી કીમતી ધાતુ અને દોઝીનો અર્થ છે સીવણ, જેને લોકો જરદોઝી, ઝરદોશી કે જરદોશી તરીકે ઓળખે છે. જરદોશી જરીનો જ એક પ્રકાર છે. જે વર્ષો પહેલાં માત્ર સોનાના તારમાંથી બનતી. પછી ચાંદીના તારમાંથી અને હવે તાંબાના તારમાંથી બને છે અને એના પર ચાંદીનો ઢોળ ચડાવવામાં આવે છે. આ આખી પ્રક્રિયા એક અજાયબી છે. સુરતમાં જરદોશી બનાવવાની કળામાં માત્ર મૂળ સુરતી એવો રાણા સમાજ નિપુણ છે અને જરદોશીવર્ક કરનારા મોટા ભાગે મુસ્લિમ કારીગરો છે.

હમણાં આઠ માર્ચે મહિલા દિન નિમિત્તે સુરતમાં પ્રથમ વખત જરી તથા જરદોશીકળાની ઓળખ માટે એક સ્પર્ધા યોજાઈ, જેમાં ૧૭૦ બહેનોએ ભાગ લઈને જરદોશીકળાનું કૌશલ્ય બતાવ્યું. વિજેતા બહેનોને સમ્માનિત પણ કરવામાં આવી.