અનોખી કથા અનાજની દેવીની..

આપણે અન્નને દેવ માનીએ છીએ તો દક્ષિણ ગુજરાતના આદિવાસીઓ તો ખેતરમાંથી અનાજની આખી ઊપજ ઘરે આવે એ પહેલાં દેવી તરીકે એની પૂજા કરે છે. દિવાળી પછીના આ દિવસોમાં અનેક ગામમાં થતી આ પૂજા એક ઉત્સવ જેવી જ છે. એ પૂજાની કથા તો પાઠ્યપુસ્તકમાં રૂપાંતરિત થઈ હોવા ઉપરાંત નાટ્યસ્વરૂપે તખતા પર પણ ભજવાઈ છે.

- અહેવાલ અને તસવીરોઃ અરવિંદ ગોંડલિયા (તોરણવેરા-નવસારી)

ધરતીને પાછી વર યા, ધરતી પર પાપ વધી ગીયેલ વ, નીતિ રીતિની ગોટ જ રયા, નીતિ રીતિ ભુલાય ગીયેલ વ દેવજ વ...

નવસારીના તોરણવેરા ગામે સુનીલભાઈ ભોયાના ઘરે રાત્રે ઉત્સવનો પ્રકાશ રેલાઈ રહ્યો છે. આખું ગામ એમને ત્યાં એકઠું થયું છે. ચોખાના રોટલા અને સૂરણ-વટાણાના શાકની સોડમ ચારે બાજુ ફેલાયેલી છે. ગામના ભગતની વાણીમાંથી કથાના સ્વર વહે છે અને ભગતના ઘેઘૂર અવાજ સાથે ઘાંઘળી તરીકે ઓળખાતા વાજિંત્રનો મીઠો સૂર ભળ્યો છે. એ કથા છે કંસરીની એટલે કે અનાજની દેવીની.

અન્નમ્ બ્રહ્મા રસો વિષ્ણુઃ

હિંદુ શાસ્ત્રોમાં અન્નને દેવતા ગણવામાં આવ્યું છે. અનાજના કણ કણમાં ઈશ્વરનો વાસ છે. આ વાતને આદિવાસીઓ સારી રીતે જાણે-સમજે છે એટલે જ આ પ્રજા અનાજની પૂજા કરે છે અને એ પછી જ એનો ઉપયોગ કરે છે. ખેતરમાં તૈયાર થયેલા નવા પાકને ઘરમાં લાવતાં પહેલાં આદિવાસી પ્રજામાં એક ખાસ ઉજવણી પણ કરવામાં આવે છે, જેમાં આખી રાત ડાંગી વાઘ સાથે અનાજની દેવી કંસરીની એક કથાનું ગાન થાય છે.

એક દંતકથા અનુસાર દેવલોકમાં દેવો અને પૃથ્વીલોકમાં મનુષ્યો પોતપોતાની રીતે જીવન વ્યતીત કરી રહ્યા હતા. દેવો આનંદોલ્લાસ અને મનુષ્યો જંગલમાં ભટકી જે કંઈ મળે એ આરોગી, સંતોષ માની જીવનનિર્વાહ કરતા હતા. એ યુગમાં ધરતી પર ખેતી કરવાનું દેવોના હસ્તક હતું, પરંતુ સમૃદ્ધિના મદમાં દેવો કૃષિ તરફ બેદરકાર બનીને માત્ર આનંદી જીવન વ્યતીત કરી રહ્યા હતા. કૃષિવિદ્યા પણ વીસરી રહ્યા હતા.

એ ગાળામાં મહાદેવના આંગણે ઊગેલી વનસ્પતિ દેવોથી ન ઓળખાતાં મનુષ્યોએ એને ઓળખી બતાવી. મનુષ્યોની ખેતીની જાણકારીને કારણે માણસોને પણ ખેતી કરવાનો અધિકાર મળ્યો. દેવોએ મનુષ્યોને કહ્યું કે અમે દેવો કરતાં તમે જ સારી રીતે ખેતી કરી શકો છો. માત્ર એટલું કરજો કે પાક ઊપજે ત્યારે કંસરીદેવીની પૂજા-અર્ચના કરજો. ત્યારથી માણસો અન્નની દેવી કંસરીદેવીની પૂજા-અર્ચના કરી નવું પાકેલું ધાન એમના ચરણે ધરીને પછી જ પોતાના ઉપયોગમાં લે છે. આ પરંપરા હજી આજે પણ આદિવાસીઓમાં જોવા મળે છે.