રંગોળી કળાનું સંવર્ધન કરતું વડોદરા

સમયાંતરે વ્યસ્ત બનતાં જતાં અને બદલાતાં જતાં જીવનમાંથી ઘણી બધી બાબતોની જેમ રંગોળીની પણ બાદબાકી થઈ ગઈ છે, પરંતુ આ કલાને વિસરાવા ન દે એવા શહેરનું નામ વડોદરા છે! વડોદરા સાથે રંગોળી વિશિષ્ટ રીતે જોડાયેલી અને જળવાયેલી છે.

- સુશીલા મેકવાન

સૂક્ષ્મ જીવોથી માંડી કદાવર પ્રાણીઓ વિવિધ રંગધારી હોય છે. તો ફળો, ફૂલો કે વૃક્ષોના રંગવૈવિધ્યની તો વાત જ શી કરવી? પણ જો તમારે કુદરતની જીવંત રંગોળી જોવી હોય તો ઊડતાં પતંગિયાં નીરખવાં પડે, ડિઝાઇન અને રંગોની અદ્ભુત જીવંત રંગોળી તમને જોવા મળે. ફૂલોની રંગોળી જોવી હોય તો વેલી ઓફ ફ્લાવર્સની મુલાકાત લેવી પડે. કેટલાક સાવ નાના કીટકોના સુંદર ભડકીલા રંગો જોઈને આભા બની જવાય કે આ અલ્પજીવી નાના જીવને પણ કુદરતે કેવા શણગાર્યા છે! આ બધી રંગીન શોભા જોતાં એમ નથી લાગતું કે કુદરત આપણને રંગોની સમીપ રાખવા ઇચ્છે છે. કુદરત તો રંગવિહીન પાણીમાં પ્રકાશના સાયુજ્યથી સપ્તરંગી મેઘધનુષ્યની રંગોળી પૂરી, જાણે આપણને પણ જીવનમાં રંગ પૂરણી માટે પ્રેરિત કરે છે. માટીના એકમાત્ર રંગમાંથી તે પુષ્પોમાં અનેક રંગોની રંગોળી પ્રગટાવે છે.

રંગોલી કલાનું ઉદ્ભવસ્થાન ભારત જ છે. આ પ્રાચીન લોકકલા ક્યારેક પ્રત્યેક આંગણાના ઉંબરે શોભતી હતી. જે ઘરમાં પ્રવેશનારના સ્વાગત સાથે તેના મનને પણ પ્રસન્નતાથી ભરી દેતી હતી. પરાપૂર્વથી ચાલતી આવતી આ કલાનું સ્વરૂપ કાળક્રમે બદલાતું રહ્યું છે. રંગોળી ખુશી અને આનંદનું પ્રતીક છે. મહારાષ્ટ્ર અને કેરળના કેટલાક ભાગોમાં આજે પણ આ કલા જીવંત છે. તામિલનાડુ, આંધ્ર, ઓડિસા અને રાજસ્થાન જેવાં રાજ્યોમાં રંગોળી જુદાં-જુદાં નામે ઓળખાય છે. રંગોળીમાં વપરાતા પદાર્થો પણ બદલાતા રહ્યા છે. આધુનિક રંગો ઉપલબ્ધ નહોતા ત્યારે કુદરતી પદાર્થો, રંગીન પથ્થરો કે ફૂલ પાંદડાં, અનાજ અને મસાલા જેવી વસ્તુઓનો પણ રંગોળીમાં કે ઉપયોગ કરવામાં આવતો.

ગ્રામ્ય માન્યતા અનુસાર રંગોળી અનિષ્ટ અને દરિદ્રતાને ઘરમાં પ્રવેશતાં રોકે છે. તેથી કેરળ અને મહારાષ્ટ્રમાં આજે પણ અમુક ઘરોમાં સવારે ઉંબરાને વ્યવસ્થિત સાફ કર્યા બાદ સ્ત્રીઓ તેને રંગોળીથી સજાવે છે. `ગોળી એક પ્રકારની લક્ષ્મણ રેખા જ છે જે અશુભને ઘરમાં પ્રવેશતાં રોકે છે.