એક એવી દુનિયા, જ્યાં નજરો પણ ભેદી હોય છે.

પૃથ્વીના બધા દેશો પાસે ભૂમિદળ, હવાઈદળ તથા નૌકાદળ જેવી સેના હોય છે, પરંતુ આ સિવાય જાસૂસોની પણ ખતરનાક ને ચબરાક સેના હોય છે, જેને દેશની ગુપ્તચર સંસ્થા સજ્જ કરતી હોય છે. ‘ઑપરેશન સિંદૂર’ બાદ ભારતીય એજન્સીએ ડઝનેક લોકોને પકડ્યા, જે પાકિસ્તાન વતી જાસૂસી કરતા હતા, જેમાં અગ્રસર છે હરિયાણાની યુટ્યુબર જ્યોતિ મલ્હોત્રા. અહીં સવાલ એ થાય કે રીલ-વિડિયો બનાવનારી એક મામૂલી યુટ્યુબર શું કામ દેશ સાથે ગદ્દારી કરે? કોણ આ લોકોને જાસૂસ બનાવે છે? અને વિવિધ દેશોથી લઈને મોટી કંપનીઓ, ગુંડાટોળીઓ, આતંકવાદીઓ તથા ઘરમાં સુદ્ધાં જાસૂસો હોય છે એનું શું? અને સાઈબર જાસૂસો કેવી રીતે ચલાવે છે એમનું નેટવર્ક?

- કેતન મિસ્ત્રી (મુંબઈ)

ગયા ડિસેમ્બરમાં જેમનું ૯૦વર્ષની વયે અવસાન થયું એ લેખક-દિગ્દર્શક શ્યામ બેનેગલે ૧૯૮૧માં સર્જેલી કલયુગ ભારતનાં બે મોટાં ઉદ્યોગ-ઘરાણાં વચ્ચેની દુશ્મનાવટ પર આધારિત હતી. વેદ વ્યાસના મહાભારતને મૉડર્ન સ્વરૂપે રજૂ કરતી આ ફિલ્મમાં એક તરફ છેઃ પૂરણચંદ-ઘરાણાના ભરતરાજ (અનંત નાગ), ધરમરાજ (રાજ બબ્બર) અને બલરાજ (કુલભૂષણ ખરબંદા), જેમને પાંડવો કહી શકાય. સામે છેઃ ખૂબચંદ-ઘરાણાનો ધનરાજ (વિકટર બેનરજી), જેને દુર્યોધન કહી શકાય. ધનરાજનો વફાદાર મિત્ર તથા એની કંપનીનો એક્ઝિક્યુટિવ કરણસિંહ (શશી કપૂર) નામ પ્રમાણે કર્ણ છે.

કરોડો રૂપિયાના સરકારી કૉન્ટ્રાક્ટ મેળવવા કોણ, કેટલા ભાવે ટેન્ડર ભરે છે ત્યાંથી લઈને એકબીજાની કંપનીની અંદરની માહિતી કઢાવવી, બોર્ડરૂમ પોલિટિક્સની આસપાસ ફરતી કલયુગના એક સીનમાં કરણસિંહ પ્રતિસ્પર્ધી કંપનીના ટોચના કર્મચારી સાથે ફાઈવ સ્ટાર હોટેલના બારમાં મીટિંગ યોજે છે. કર્મચારી કહે છેઃ મારે માસ્ટર્સ કરવા ફોરેન જવું છે, પણ... કરણસિંહ બધું ગોઠવી આપે છે. બદલામાં પેલો કર્મચારી પોતાની કંપનીની મહત્ત્વની ઈન્ફર્મેશન કરણસિંહને આપીને વિદેશ ઊડી જાય છે. આશરે સાડા ચાર દાયકા પહેલાં કલયુગ રિલીઝ થતાંની સાથે જ ચારે બાજુ કૉર્પોરેટ અસ્પિઓનેજ અથવા ઈન્ડસ્ટ્રિયલ અસ્પિઓનેજ જેવા શબ્દો ચર્ચાવા લાગ્યાઃ મોટી કંપનીઓ કે ઉદ્યોગ-ઘરાણાં વચ્ચે થતી જાસૂસી.

જાસૂસી (અસ્પિઓનેજ) એ લગભગ માનવઈતિહાસ જેટલો જૂનો વ્યવસાય છે. પ્રાચીન સમયમાં રાજા-મહારાજા, સેનાપતિઓ દુશ્મન રાજ્યો વિશે માહિતી મેળવવા માટે ગુપ્તચર રાખતા. ક્યારેક રાજા પોતે વેશપલટો કરી જાસૂસી કરવા નીકળતા. ભારતમાં ચાણક્ય દ્વારા લખાયેલા ગ્રંથ અર્થશાસ્ત્રમાં જાસૂસી તંત્રનું વિશદ્ર્ણન કરી રાજ્યની સુરક્ષા માટે ગુપ્તચરોનું મહત્ત્વ સમજાવ્યું હતું. વર્તમાન ઈતિહાસની વાત કરીએ તો, ૧૯૫૦થી ૧૯૮૦ સુધીના કોલ્ડ વૉર દરમિયાન અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચે ભારે જાસૂસી ચાલી હતી.