નીરખને ગગનમાં....

તન્જાવુરનું ઐતિહાસિક વિધાધામ : સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલય:

- પ્રિયંકા જોષી

દેશની દક્ષિણે, તામિલનાડુ રાજ્યમાં આવેલ તન્હાવુર શહેર તેની અનન્ય કળા અને સ્થાપત્યો માટે ખૂબ જાણીતું છે. બૃહદેશ્વર મંદિરના વિશાળ પરિસરમાં શિલ્પી સ્થાપત્યના સૌન્દર્યમાં જ્યારે લોકોની આસ્થા ભળે છે ત્યારે સંપૂર્ણ વાતાવરણ પવિત્ર બની ઊઠે છે. તાવુર શહેરના ખૂણેખૂણામાં કલા અને ભક્તિનો મહિમા વિસ્તરેલો જોવા મળે છે. અહીંની ખાસ ચિત્રકળા અને કાંસાની મૂર્તિઓમાં; કર્ણાટક સંગીતમાં અને ભારતનાટ્યમની મુદ્રાઓમાં તેમ જ સિલ્કની સાડીના વૈભવમાં આ શહેરની ગાથા વણાયેલી છે. આજે આપણે કાવેરી નદીના તટે વસેલા આ શહેરમાં આવેલ એક એવા અદ્ભુત સ્થળ વિશે જાણીશું જ્યાં સદીઓનો ઇતિહાસ સચવાયેલો છે. આ સ્થળ એટલે સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલય.

સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલયને એન્સાઇક્લોપીડિયા બ્રિટાનિકા દ્વારા ‘ભારતનાં સૌથી નોંધપાત્ર પુસ્તકાલયો' તરીકે સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. જેમાં માત્ર પુસ્તકો, હસ્તપ્રતો અને કલાકૃતિઓના વિશાળ સંગ્રહ ભારતના સમૃદ્ધ સાંસ્કૃતિક વારસા સંરક્ષિત છે. આ પુસ્તકાલય આપણા પૂર્વજોની બૌદ્ધિક અને કલાત્મક સિદ્ધિઓનો પરિચય આપે છે. જેનાથી ભવિષ્યની પેઢીઓને જ્ઞાનના માર્ગે પ્રશસ્ત થવા માટે પ્રેરણા આપે છે.

સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલય ૧૬મી સદીમાં તન્હાવુર પર શાસન કરતા નાયક રાજાઓની દૂરંદેશીનું પ્રમાણ છે. નાયક વંશના સુવર્ણ શાસનકાળ દરમિયાન ‘સરસ્વતી ભંડાર' તરીકે તેની સ્થાપના થઈ હતી. તેનો ઉપયોગ શાહી પરિવાર પૂરતો આરક્ષિત હતો. રાજા રઘુનાથ નાયક જેવા કલા અને શિક્ષણના હિમાયતી હતા. તેમની પ્રતિબદ્ધતાને કારણે આ ભવ્ય પુસ્તકાલયનો પાયો નંખાયો.

કાળનું વહેણ બદલાયું અને ઈ.સ. ૧૬૭૫માં તન્હાવુર મરાઠા શાસન આવ્યું. સદ્નસીબે મરાઠા રાજાઓ પણ જીવનમાં કળા અને જ્ઞાનનું મૂલ્ય સારી રીતે સમજતા હતા. તેમણે વિધ્વંસનો માર્ગ ન લેતાં આ પુસ્તકાલયનું જતન કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. તેમણે આ પુસ્તકાલયને વધુમાં વધુ સમૃદ્ધ કરવાના પ્રયાસો કર્યા. સવિશેષ મહારાજા સરફોજી બીજાના શાસનકાળમાં સરસ્વતી મહેલ પુસ્તકાલય અનેક કલાકૃતિઓ, પુસ્તકો અને દુર્લભ હસ્તપ્રતોનો ખજાનો બની ગયું હતું. રાજા સરફોજી બીજા પોતે અનેક વિષયો અને શાખાઓના જાણકાર વિદ્વાન હતા. તેમણે આ ભવ્ય ભંડા૨ને સમૃદ્ધ બનાવવા માટે પોતાનું બધું જ સમર્પિત કરી દીધું.