લગ્નગીતોમાં કચ્છની વિશિષ્ટતા વણી લેવાઈ છે

કચ્છમાં મુસ્લિમ અને દલિત જ્ઞાતિઓમાં કચ્છી ભાષામાં લગ્નગીતો ગવાય છે, જ્યારે અન્ય જ્ઞાતિઓમાં ગુજરાતી અને કચ્છી બંને ભાષામાં લગ્નગીતો ગાવાનો મહિમા છે.

- સુચિતા બોઘાણી કનર

સમગ્ર ગુજરાતની જેમ જ કચ્છમાં પણ ન લગ્ન એ બે પરિવારોની સાથે-સાથે અન્ય સગાંસંબંધીઓ, મિત્રો, પાડોશીઓનો પણ શુભ પ્રસંગ છે. લગ્ન એકના ઘરમાં હોય, પરંતુ ઉત્સાહની છોળ આસપાસના સૌને ભીંજવે છે. ગુજરાતી-કચ્છી પરિવારમાં લગ્ન હોય અને ગીતો ન હોય તેવું બને જ નહીં. આજે શહેરોમાં ગીતો ગાવાનું પ્રમાણ ઘટી ગયું છે. લગ્નગીતો ગાવા અને ગવરાવવાળી મહિલાઓ હવે બહુ ઓછી રહી છે, પરંતુ ગ્રામ્ય નારીના જીવનમાં લગ્નગીત જીવંત જ છે. તમામ જ્ઞાતિમાં લગ્નની પૂર્વ તૈયારીઓ ચાલુ થાય ત્યારથી કન્યા વિદાય કે વહુના આગમન સુધીના પ્રસંગોમાં ગીતો ગાવાનો મહિમા છે. અહીંની મુસ્લિમ અને દલિત જ્ઞાતિઓમાં ખાસ કરીને કચ્છી ભાષામાં ગીતો ગવાય છે જ્યારે અન્ય જ્ઞાતિઓમાં ગુજરાતી અને કચ્છી એમ બંને ભાષામાં ગીતો ગવાય છે. કચ્છી લગ્નગીતોમાં કાકા, મામા, ફઈ, માસી જેવાં નજીકનાં સગાં ઉપરાંત સમાજની વિશિષ્ટતા, કચ્છની પાણી સમસ્યા, ઘોડા, દાગીના વગેરેને વણી લેવાયાં છે. સગાઈ થાય, ચૂંદડી ઓઢાડાય, લગ્ન લખાય, લગ્ન વધાવાય, સાંજી, ગણેશ સ્થાપન, ઘડીની વિધિ, ખેતરપાળ પૂજન, પીઠી અને મહેંદી, માંડવારોપણ, સામૈયું, છાબ અને મામેરા, છકી, વરઘોડો, પોંખવાની વિધિ, ચોરીનાં ગીતો, કન્યા પધરામણીની વિધિ, ફેરા ફરવાની વિધિ, વિદાયની વિધિ વગેરે તમામનાં ગીતો મહિલાઓ ખૂબ હોંશથી ગાય છે. સાથે-સાથે ફટાણાંની રમઝટ પણ બોલાય છે.

કચ્છના સાહિત્યકાર ડૉ. દિનેશ જોશીએ લોકગીતો વિશે સંશોધન કરીને પુસ્તક લખ્યું છે. તેમાં તેમણે કચ્છી લગ્નગીતો વિશે ખાસ વિવેચન કર્યું છે. તેઓ જણાવે છે કે, ‘લગ્ન પ્રસંગે ગવાતાં ગીતો લોકજીવનનું પ્રતિબિંબ છે. કચ્છની સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારિતા જુદા-જુદા પ્રદેશોમાંથી આવેલી પ્રજાએ ઘડી છે. કોળી, આહીર, ભીલ, રબારી, જત, મિયાણીથી માંડીને જાડેજા, કાઠી, રાઠોડ, ગોહિલ જેવા રાજપૂતો તથા હાલાર, સિંધ, ગુજરાત, સોરઠ, મારવાડ, પંજાબથી વર્ષો પહેલાં આવેલા અને કચ્છને પોતાનું વતન બનાવી ચૂકેલા લોકો અહીં રહે છે. તેમનાં લગ્નગીતોમાં તેમના સમાજનો પડઘો પડે છે.'

લેખક અને કવિ લાલજી મેવાડા કચ્છનાં લગ્નગીતો વિશે કહે છે, “અનેક ગીતો સંસ્કૃત છંદો અને તેના ઢાળમાંથી ઊતરી આવ્યા હોય તેવા છે, ખાસ કરીને મંદાક્રાંતા છંદમાંથી. એક ગીત છે, ‘પરણ્યા એટલે પ્યારા લાડી, ચાલો આપણે ઘેર રે..' જે કલાપીની કવિતા ‘પંખી ઉપર પથરો ફેંકતા ફેંકી દીધો'માંથી ઊતરી આવ્યું હોય તેમ જણાય છે.’’