પ્રવાસન

ગોમતીના કિનારે, જૌનપુર

- રક્ષા ભટ્ટ

પ્રયાગરાજ અને વારાણસીની ઉત્તરે સ્થિત જૌનપુર સંગમ સિટી પ્રયાગરાજથી એકસો બે કિલોમીટર અને વારાણસીથી તો માત્ર સિત્તેર કિલોમીટર જ દૂર છે. ભોજપુરી ભાષા બોલતાં ભોજપુરી રિજિયનના સરિજિયન ગણાતાં પૂર્વાંચલ પ્રદેશનું આ જૌનપુર દિલ્હીના અઢારમાં સુલતાન મુહમ્મદબિન તુઘલક કે જેને જૌન ખાન પણ કહેતા હતા તેના પરથી જૌનપુર તરીકે ઓળખાય છે.

ચૌદમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં સ્થપાયેલા જૌનપુર ૫૨ એક જમાનામાં મુસ્લિમ સુલતાનો શાસન કરતા હતા. જૌનપુરને કેન્દ્રમાં રાખીને ગંગા-યમુનાના દોઆબ પ્રદેશ પર સત્તા ચલાવતા સુલતાનો ૧૩૯૪થી ૧૪૯૪ સુધી આજના ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહાર રાજ્યના વિસ્તારો પર રાજ કરતા રહ્યા અને જૌનપુર એમાંનું એક હતું.

હિન્દી, ઉર્દૂ અને ભોજપુરી ભાષા બોલતાં જૌનપુરના આદિમ અને અર્લિએસ્ટ શાસકો તો આહીરો અને યાદવો હતા, જેમાં હિરચંદ યાદવ જૌનપુરના પ્રથમ આહીર શાસક હતા, જેમણે જૌનપુરના ગોપાલપુર અને ચંદવક જેવા ગામોમાં કિલ્લા બંધાવ્યા.

ચૌદમી સદીના ઉત્તરાર્ધે જૌનપુર પર દિલ્હીના સુલતાન ફિરોઝ શાહ તુઘલકે આક્રમણ કરી સત્તા ચલાવ્યા પછી પંદરમી

સદીના ઉત્તરાર્ધે જ્યારે હુસૈન શાહે શાસન સંભાળ્યું ત્યારે જૌનપુરનું સૈન્ય ભારતનું સૌથી મોટું સૈન્ય હતું અને તેમ છતાં તે દિલ્હીના લોદી વંશના પ્રથમ સુલતાન બહલોલ ખાન લોદીથી હાર્યું અને પંદરમી સદીના અંતે એક સમય એવો આવ્યો કે બહલોલના પુત્ર સિકંદર લોદીની નેતાગીરીમાં દિલ્હી સલ્તનતે જૌનપુરને ફરી જીતી લીધું.

કહે છે કે જૌનપુરમાં ખ્વાજા જહાને સ્થાપેલા શર્કી રાજવંશની સત્તા સમયે ભવ્ય મહેલો, મસ્જિદો અને મકબરાઓ બંધાયા જે સ્મારકોની સ્થાપત્યશૈલી દિલ્હીની સ્થાપત્યશૈલીનું અનુકરણ હતું, છતાં વિશાળ દરવાજાઓ ધરાવતી શૈલીનું નિર્માણ આ શર્કીવંશે કર્યું.

પંચોતેર વર્ષ સુધી શર્કી સલ્તનતનું રાજ ચાલ્યું અને શર્મીઓ દિલ્હી જીતવાનાં સપનાંઓ જોવા લાગ્યા, પરંતુ ના, દિલ્હી જીતવાની બદલે શર્મી વંશે તો જૌનપુર ઉપર પણ સત્તા ગુમાવી અને તેઓને દિલ્હી સલ્તનતમાં ભળી જવું પડ્યું.

ભલે શર્કી રાજવંશનો આવો અંત આવ્યો, પરંતુ શર્કીવંશ હિન્દુ-મુસ્લિમ ભાઈચારા માટે જાણીતો હતો અને એ સમય ગાળામાં જૌનપુર સલ્તનત ઉર્દૂ અને સૂફી સંસ્કૃતિ અને સંસ્કારનું કેન્દ્ર પણ હતું.