તા થૈય્યા થૈય્યા થૈચ્છા થઈ.

જુઓ જુઓ મારા ભઈ, આ ભવની ભવાઈ.. એક સમયે જેનો બ્લૉકબસ્ટર ફિલ્મ જેવો દબદબો હતો એ છ00 વર્ષ જૂની લોકકળા ભવાઈ આજેય અનેક ગામડાં અને શહેરમાં વિવિધ સ્વરૂપે જીવંત છે. જો કે ભૂંગળના સૂટ, દોડનો અવાજ ક્યાં સુધી સંભળાતો રહેશે એ કહેવું મુશ્કેલ છે, પણ એક વાત જે કદીય નહીં ભુલાય એ છે આ કળાનું યોગદાન અને કલાકારોઅે જીવંત કરેલાં પાત્રો.

- જયેશ દવે

ખુલ્લા અવાજે વાગતાં દોકડ (તબલાં), કાસીજોડાં (ઝાંઝ), પેટીવાજું (હાર્મોનિયમ) અને ભૂંગળના સથવારે ચાર-પાંચ પુરુષો સ્તુતિ કરેઃ

પાય પડું પરમેશ્વરી મા પ્રેમે લાગું પાય, હાથ જોડું હરખે કરી મા શંખલપુરની રાય...

સ્તુતિ પૂરી થતાં જ કલાકારો, દર્શકો સૌ ભાવભેર શીશ નમાવે અને ગુંજવા માંડે ગીતોઃ લંકર શંકર ભોલરિયા આવે મહારાજ રે, હાથમાં રે ફૂલછાબડી ને મારાં ફૂલ વેરાતાં જાય..., કાબો મારો કોણે માર્યો, માણિગરના વીરાને કોણે માર્યો, ભામણ ભાગી જાજે રે વાંહે કાબો આવે છે...

દર્શકો ખુશ થઈ જાય. ત્રણેક દાયકા પહેલાં આવાં દશ્યો ઠેર ઠેર જોવા મળતાં. નવરાત્રિમાં જેટલો ઉત્સાહ ગરબાનો રહેતો એટલો જ આ ભવાઈ–વેશ, દેશી નાટકોનો પણ રહેતો. આજે આ લોકકળા મરવાના વાંકે જીવી રહી છે. કહી શકાય કે મા જગદંબા જ હજી જિવાડી રહી છે.

કથાકાર અસાઈત ઠારે 350થી વધુ ભવાઈવેશ લખ્યા. એમાંથી કેટલાક મૂળ સ્વરૂપે તો અમુક છુદાં જ રૂપ-રંગ સાથે ભવાઈ રહ્યા છે.

૧૯૯૦ પછી જન્મેલી પેઢી માટે તો આ ભવાઈ-વેશ એટલે રંગલા-રંગલીનાં પાત્ર અને બોલચાલમાં ભવાઈ શબ્દનો થતો સાચોખોટો ઉપયોગ એટલો જ પરિચય હોઈ શકે, પરંતુ ત્રણ દશક પૂર્વે આ ભવાઈ અને દેશી નાટકોનો હાલની સાઉથની બ્લૉકબસ્ટર ફિલ્મ જેવો જ દબદબો ગામના પાદર, ચોરે કે શહેરના ચોકમાં રહેતો અને એ પણ સાર્વજનિક અને વિનામૂલ્યે તે કેમ ભૂલી શકાય?

ગુજરાતની આ લોકનાટ્યકળા ૭૦ વર્ષ જૂની છે. ભવાઈ-વેશ એ લોકકળા સ્વરૂપે સમગ્ર ગુજરાતમાં પ્રસરી, પરંતુ એનું ઉદ્ભવસ્થાન ઊંઝા છે. આ નાટ્યકળા ભવાઈની શરૂઆત અસાઈત ઠાકર નામના કવિ-કથાકાર બ્રાહ્મણે કરી હતી. જ્ઞાતિ દ્વારા સામાજિક બહિષ્કાર બાદ એ પૂર્ણપણે સર્જન તરફ વળ્યા. ૩૬૦થી વધુ ભવાઈ–વેશ એમણે લખ્યા અને પોતાના ત્રણ પુત્રો સાથે ભજવ્યા. આ પૈકીના મોટા ભાગના હવે અપ્રાપ્ય છે તો કેટલાક મૂળ સ્વરૂપે તો કેટલાક વેશ કંઈક જુદા જ સ્વરૂપે, નવાં રૂપ-રંગ સાથે ભજવાઈ રહ્યા છે.